ناباروری یکی از چالش‌های سلامت در جهان امروز است که آمارها نشان از افزایش شیوع آن دارد. بر اساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، حدود 15 درصد از زوج‌ها در سراسر جهان با مشکلات ناباروری دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ به عبارت دیگر، از هر شش زوج، یک زوج به این مشکل دچار است. ناباروری نه تنها مشکلات جسمی را به همراه دارد، بلکه می‌تواند تاثیرات روانی و اجتماعی گسترده‌ای نیز بر زندگی افراد بگذارد.

دلایل بروز ناباروری پیچیده و چندگانه است؛ از عوامل محیطی و سبک زندگی تا مسائل ژنتیکی و بیماری‌های زمینه‌ای همگی می‌توانند در ایجاد این مشکل نقش داشته باشند. با وجود پیشرفت‌های پزشکی در زمینه درمان ناباروری، پیشگیری همچنان بهترین راهکار برای مقابله با این معضل است. در این مقاله از مدیسیب، به بررسی راه‌های پیشگیری از ناباروری پرداخته و نکاتی مهم برای حفظ سلامت باروری ارائه خواهیم داد تا افراد بتوانند با اطلاعات کامل‌تری از این مشکلات دوری کنند.

ناباروری

ناباروری به عنوان ناتوانی در باردار شدن پس از 1 سال (یا بیشتر)  با وجود رابطه جنسی محافظت نشده تعریف می‌شود. مشخص شده است که باروری در زنان با افزایش سن به طور پیوسته کاهش می یابد. در نتیجه، برخی از پزشکان زنان 35 ساله یا بالاتر را پس از 6 ماه رابطه جنسی محافظت نشده ارزیابی و درمان می‌کنند. مردان و زنان هردو می‌توانند در ناباروری نقش داشته باشند.

بارداری چگونه رخ می‌دهد؟ بارداری نتیجه فرآیندی است که مراحل زیادی دارد. برای باردار شدن باید مراحل زیر طی شود.

1. بدن زن باید یک تخمک را از یکی از تخمدان‌هایش آزاد کند.

2. اسپرم مرد باید در طول مسیر به تخمک بپیوندد (لقاح).

3. تخمک بارور شده باید از طریق لوله فالوپ به سمت رحم برود.

4. جنین باید به داخل رحم بچسبد (لانه گزینی).

ناباروری ممکن است ناشی از مشکل در یک یا چند مورد از این مراحل باشد.

دلیل ناباروری چیست؟

چه چیزی باعث ناباروری می‌شود؟ دلایل زیادی برای ناباروری وجود دارد، و گاهی اوقات، دلیل مشخصی برای ناباروری وجود ندارد. فقط پزشک می‌تواند دلیل اصلی را تشخیص دهد. به طور کلی 33 درصد ناباروری‌ها به دلیل مشکلات رحم و تخمدان‌ها است. 33 درصد ناباروری‌ها به دلیل مشکلات آلت تناسلی و بیضه‌های مرد است. 33در  درصد از موارد  ناباروری هر دو طرف درگیر مشکل هستند یا دلیل مشخصی وجود ندارد. 25 درصد از زوج‌های نابارور با بیش از یک عامل درگیر هستند.

به طور کلی دلایل ناباروری عبارت هستند از:

• سن، خانم‌ها با رسیدن به سن اواخر 30 و 40 و آقایان در نزدیک 50 سالگی، با ناباروری مواجه می‌شوند.
• اختلالات خوردن مانند بی اشتهایی عصبی و بولیمیا
• مصرف زیاد الکل
• قرار گرفتن در معرض سموم محیطی مانند مواد شیمیایی، سرب و آفت کش‌ها
• ورزش بیش از حد
•  پرتودرمانی یا شیمی درمانی
• عفونت های مقاربتی (STIs)
• سیگار کشیدن و استفاده از محصولات تنباکو. (این رفتار در حدود 13 تا 15 درصد موارد ناباروری نقش دارد.)
• سوء مصرف مواد
• داشتن چاقی یا کمبود وزن
• استرس
• ناهنجاری‌های مراکز تولید کننده هورمون مغز شما (هیپوتالاموس یا هیپوفیز)
• شرایط و بیماری‌های مزمن

اگر بخواهیم به طور جزئی‌تر مسئله را بررسی کنیم، دلایل ناباروری در زنان و مردان متفاوت است و اصلی‌ترین دلایل نازایی در زنان عبارت هستند از:

• اختلالات تخمک گذاری
• اندومتریوز
• ناهنجاری‌های ساختاری واژن، رحم یا لوله‌های فالوپ
• شرایط خود ایمنی مانند بیماری سلیاک یا لوپوس
• بیماری کلیوی
• بیماری التهابی لگن (PID)
• اختلالات هیپوتالاموس و هیپوفیز
• سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
• نارسایی اولیه تخمدان یا کیفیت پایین تخمک
• کم‌خونی داسی شکل
• فیبروم رحم یا پولیپ رحم
• بیماری تیروئید
• عقیم سازی (بستن لوله ها یا سالپنژکتومی)
• اختلالات ژنتیکی یا کروموزومی
• اختلال عملکرد جنسی
• عدم وجود تخمدان‌ها
• دوره‌های قاعدگی نامنظم

علل ناباروری برای مردان و افرادی که در بدو تولد مرد هستند نیز شامل موارد زیر است:

• کمبود تعداد اسپرم
• سیاهرگ های بزرگ (واریکوسل) در کیسه بیضه
• اختلالات ژنتیکی مانند فیبروز کیستیک
• اختلالات کروموزومی، مانند سندرم کلاین فلتر
• قرار گرفتن در معرض حرارت زیاد بیضه‌ها به دلیل لباس های تنگ، استفاده مکرر از جکوزی و سونا و نگه داشتن لپ تاپ یا پدهای گرمایشی روی بیضه ها یا نزدیک آن.
• آسیب به کیسه بیضه یا بیضه
• تستوسترون پایین (هیپوگنادیسم)
• استفاده نادرست از استروئیدهای آنابولیک
• اختلال عملکرد جنسی، مانند اختلال نعوظ، انزال، انزال زودرس یا انزال رتروگراد
• شیمی درمانی یا پرتودرمانی قبلی
• فقدان بیضه
• عقیم سازی (وازکتومی)

علائم نازایی

علائم ناباروری چیست؟ علامت اصلی ناباروری ناتوانی در باردار شدن پس از شش ماه یا یک سال رابطه جنسی منظم و محافظت نشده است. ممکن است علائم دیگری نداشته باشید. اما برخی از افراد ممکن است علائم فیزیکی مانند موارد زیر را داشته باشند:

• درد لگن یا شکم
• خونریزی نامنظم واژینال، پریودهای نامنظم یا بدون قاعدگی
• اختلالات آلت تناسلی یا مشکلات مربوط به انزال
• درد بیضه
• اختلال در انزال
• تغییرات در رشد مو
• درد هنگام رابطه جنسی

تشخیص نازایی

ببخش تشخیص نازایی نیز به دو بخش زنان و مردان تقسیم می‌شود.

ناباروری زنان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

اول از همه، پزشک متخصص تاریخچه کامل پزشکی و جنسی شما را دریافت می کند. سپس موارد زیر انجام می‌شود.

• معاینه لگن: ارائه دهنده شما یک معاینه لگنی را برای بررسی مشکلات ساختاری یا علائم بیماری انجام می دهد.
• آزمایش خون: آزمایش خون سطح هورمون‌ها را بررسی می‌کند تا ببیند آیا عدم تعادل هورمونی برقرار است نه.
• سونوگرافی ترانس واژینال: در این روش سونوگرافی داخلی و واژینال انجام می‌شود تا مشکلات دستگاه تناسلی با دقت بررسی شوند.
• هیستروسکوپی: طی انجام هیستروسکوپی، یک لوله نازک به همراه چراغ (هیستروسکوپ) وارد رحم می‌شود تا بررسی‌های بیشتر صورت بگیرد.
• لاپاراسکوپی: پزشک یک لاپاروسکوپ (لوله نازک با دوربین) را از طریق برش کوچکی در شکم قرار می‌دهد تا مشکلاتی مانند  اندومتریوز، فیبروم رحم و بافت اسکار را تشخیص دهد.

ناباروری مردان چگونه تشخیص داده می‌شود؟

تشخیص ناباروری در افراد دارای آلت تناسلی معمولاً مستلزم اطمینان از انزال اسپرم سالم است. اکثر آزمایش های باروری مشکلات اسپرم را بررسی می کنند. این آزمایش‌ها می توانند به تشخیص یا رد مشکلات کمک کنند:

• تجزیه و تحلیل مایع منی: این آزمایش تعداد کم اسپرم و تحرک ضعیف اسپرم را بررسی می‌کند. برخی از افراد نیاز به بیوپسی سوزنی برای برداشتن اسپرم از بیضه خود برای آزمایش دارند.
• آزمایش خون: آزمایش خون می‌تواند سطح تیروئید و سایر هورمون‌ها را بررسی کند. آزمایش‌های ژنتیکی خون  مشکلات کروموزومی را تشخیص می‌دهند
• سونوگرافی کیسه بیضه: سونوگرافی از کیسه بیضه شما واریکوسل یا سایر مشکلات بیضه را مشخص می‌کند.

درمان ناباروری

گزینه‌های مختلفی برای درمان ناباروری وجود دارد. نوع درمان پیشنهاد شده بستگی به علت ناباروری، مدت زمان آن و سن شما دارد. ممکن است پزشک نیاز به انجام آزمایشات اولیه داشته باشد تا بهترین گزینه درمانی برای شما را تعیین کند. همچنین، ترجیحات زوج پس از مشاوره در مورد نرخ موفقیت، عوامل خطر و مزایای هر گزینه نیز در تعیین روش درمانی نقش دارد. گزینه‌های درمان ناباروری ممکن است شامل رابطه جنسی در زمان مناسب، داروها، تلقیح داخل رحمی، جراحی یا تکنولوژی کمک‌باروری باشد. در ادامه هر یک از روش‌ها را به طور کامل توضیح می‌دهیم.

رابطه جنسی زمان‌بندی‌شده

رابطه جنسی زمان‌بندی‌شده (بدون دارو) اغلب اولین گزینه درمان برای زوج‌هایی است که قصد بارداری دارند.  البته این روش بیشتر برای زوج‌هایی کارایی دارد که مرد دارای تعداد اسپرم و حرکت اسپرم طبیعی یا نزدیک به طبیعی است و زن لوله‌های فالوپ باز (یا عملکردی) دارد و زوجین توانایی فیزیکی برقراری رابطه جنسی را دارند.

در این روش، مرد زمان تخمک‌گذاری زن را پیگیری کرده و در زمان تخمک‌گذاری رابطه جنسی برقرار می‌کنند. اگر زن به طور طبیعی تخمک‌گذاری کند، ممکن است نیازی به مصرف دارو نداشته باشد؛ در غیر این صورت، ممکن است نیاز به مصرف دارو (به صورت خوراکی یا تزریقی) برای تحریک تخمک‌گذاری داشته باشد.

داروها

داروهای مختلفی برای درمان ناباروری در زنان وجود دارد. بسیاری از این داروها احتمال داشتن دوقلوها، سه‌قلوها یا چندقلوهای دیگر را افزایش می‌دهند. زنانی که با چندقلو باردار هستند ممکن است مشکلات بیشتری در طول بارداری داشته باشند و در معرض خطر زایمان زودرس قرار بگیرند. نوزادان زودرس در معرض خطر بیشتری از مشکلات سلامتی و رشد هستند. پزشک متخصص با شما درباره استراتژی‌هایی برای کاهش خطر بارداری‌های چندقلویی هنگام استفاده از داروهای ناباروری صحبت می‌کند.

تلقیح داخل رحمی

تلقیح داخل رحمی (IUI) نوعی درمان ناباروری است که گاهی به عنوان تلقیح مصنوعی نیز شناخته می‌شود. در این روش، اسپرم‌های آماده‌شده به طور مستقیم وارد رحم خانم می‌شود. این روش ممکن است برای زوج‌هایی توصیه شود که مرد دارای تعداد اسپرم و حرکت اسپرم نزدیک به طبیعی است و می‌تواند نمونه اسپرم تولید کند. برایا ین روش خانم هم باید دارای لوله‌های فالوپ باز و عملکردی باشد. این درمان ممکن است برای زوج‌هایی مناسب باشد که:

• زن به طور طبیعی تخمک‌گذاری نمی‌کند، اما می‌تواند با دارو تحریک به تخمک‌گذاری شود.
• دچار ناباروری بی‌دلیل هستند.
• ناباروری خفیف در مرد وجود دارد (تعداد اسپرم یا حرکت اسپرم کمی کم).

جراحی

جراحی جز آخرین روش‌ها برای درمان ناروری است و در شرایطی از آن استفاده می‌شود که سایر روش‌ها مانند مانند تلقیح داخل رحمی (IUI) و لقاح مصنوعی (IVF) پاسخ‌گو نبوده است. در جراحی مشکلاتی را که باعث نازایی می‌شود رفع می‌کنند. برای مثال جراحی برای برداشتن فیبروم‌های رحمی با روش میومکتومی یا جراحی برای درمان انسداد لوله‌های فالوپ انجام می‌شود. همچنین ممکن است جراحی به مردانی که مبتلا به واریکوسل هستند نیز توصیه شود.

لقاح خارج رحمی (IVF)

تکنولوژی کمک‌باروری (ART) شامل تمامی درمان‌های ناباروری است که در آن تخمک‌ها یا جنین‌ها در خارج از بدن ایجاد می‌شوند. نوع اصلی ART، لقاح خارج رحمی (IVF) است. به طور کلی، این فرآیند شامل خارج کردن تخمک‌ها از تخمدان زن با استفاده از یک سوزن است. این تخمک‌ها در آزمایشگاه با اسپرم ترکیب می‌شوند تا جنین‌ها ایجاد شوند. سپس جنین‌ها به بدن زن وارد می‌شوند یا برای استفاده‌های آتی منجمد می‌شوند. نوعی از ART به نام تزریق اسپرم به داخل تخمک (ICSI) وجود دارد که برای زوج‌هایی که مرد مشکل ناباروری دارد، استفاده می‌شود. در ICSI، یک اسپرم به طور مستقیم به یک تخمک بالغ تزریق می‌شود.ART هزینه‌بر و وقت‌گیر است، اما به بسیاری از زوج‌ها کمک کرده که صاحب فرزند شوند.

طب سنتی

در طب سنتی، روش‌های مختلفی برای کمک به درمان ناباروری وجود دارد که معمولاً با هدف تقویت بدن، تنظیم هورمون‌ها، افزایش انرژی و بهبود عملکرد دستگاه تولید مثل انجام می‌شوند. گیاهان مختلفی در طب سنتی به‌عنوان تقویت‌کننده‌ی سیستم تولید مثل شناخته می‌شوند. برخی گیاهان مانند زنجبیل، دارچین، و عسل به بهبود جریان خون در بدن و گرم‌کردن رحم کمک می‌کنند. گیاهانی مثل کندر، رازیانه و گزنه نیز می‌توانند به تنظیم هورمون‌ها و تقویت تخمک‌گذاری در زنان کمک کنند. این گیاهان حاوی ترکیباتی هستند که می‌توانند سطح هورمون‌های بدن را منظم کرده و شرایط بهتری برای بارداری فراهم کنند.

عوارض درمان ناباروری چیست؟

طبیعی است که درمان و داروهای هورمونی، عوارضی را نیز به همراه دارند. مهم‌ترین عارضه‌های درمان ناباروری عبارت هستند از:

• احتمال تولد چندقلوها (دوقلو، سه قلو یا بیشتر): استفاده از داروهای رفه نازایی، تولید چند تخمک و ریسک باردار شدن با بیش از یک جنین را افزایش می دهد. سقط جنین، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد، مرگ نوزادان و عوارض طولانی مدت سلامتی در زنان باردار با چند جنین نیز در این افراد بیشتر است.
• سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS): داروهای ناباروری باعث دردناک شدن و تورم تخمدان‌ها می‌شود. در صورتی که تحریک بیش از حد باشد، باید به پزشک مراجعه کنید تا درمان آغاز شود.
• حاملگی خارج از رحم:  استفاده از روش باروری IVF خطر حاملگی خارج از رحم را افزایش می‌دهد.

پیشگیری از نازایی

برای پیشگیری از ناباروری، رعایت چند نکته می‌تواند به سلامت باروری کمک کند. این موارد به جلوگیری از عواملی که ممکن است به ناباروری منجر شوند، کمک می‌کنند. در ادامه به برخی از روش‌های پیشگیری از ناباروری اشاره می‌کنم:

1. حفظ وزن متعادل: چاقی یا کمبود وزن می‌تواند بر هورمون‌های بدن تأثیر بگذارد و باعث اختلال در تخمک‌گذاری و باروری شود. داشتن رژیم غذایی سالم و فعالیت فیزیکی منظم به حفظ وزن سالم کمک می‌کند.

2. ترک سیگار و کاهش مصرف الکل: سیگار کشیدن و مصرف زیاد الکل می‌تواند کیفیت اسپرم و تخمک را کاهش دهد. ترک این موارد تأثیر مثبتی بر توانایی باروری خواهد داشت.

3. مدیریت استرس: استرس شدید می‌تواند منجر به ناباروری شود. تمرینات آرامش‌بخش مانند مدیتیشن، یوگا و تمرینات تنفسی در کاهش استرس مؤثرند.

4. مصرف رژیم غذایی مناسب: تغذیه سالم شامل ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنتی‌اکسیدان‌ها نقش مهمی در باروری دارد. مصرف مواد غذایی سرشار از فولات، ویتامین C، ویتامین D، ویتامین E و مواد معدنی مانند روی و سلنیوم می‌تواند به بهبود باروری کمک کند.

5. انجام آزمایش‌های دوره‌ای: بررسی‌های منظم پزشکی و انجام آزمایشات مورد نیاز می‌تواند به شناسایی و درمان زودهنگام مشکلاتی که ممکن است بر باروری تأثیر بگذارد کمک کند.

6. پرهیز از قرار گرفتن در معرض مواد سمی: برخی از مواد شیمیایی و سموم مانند آفت‌کش‌ها، فلزات سنگین و برخی مواد صنعتی می‌توانند بر سیستم تولیدمثلی تأثیر منفی بگذارند. بنابراین، محدود کردن تماس با این مواد مهم است.

7. کنترل بیماری‌های زمینه‌ای: بیماری‌های مزمن مانند دیابت، تیروئید و بیماری‌های التهابی بر توانایی باروری تأثیر می‌گذارند. کنترل مناسب این بیماری‌ها به پیشگیری از ناباروری کمک می‌کند.

8. رعایت فاصله سنی مناسب برای بارداری: احتمال باروری در سنین پایین‌تر بیشتر است و با افزایش سن، کیفیت تخمک‌ها و اسپرم کاهش می‌یابد. بنابراین، در صورتی که برنامه بارداری دارید، توجه به سن مناسب می‌تواند به پیشگیری از ناباروری کمک کند.

تاثیرات روانی ناباروری

ناباروری می‌تواند تأثیرات روانی عمیقی بر فرد و روابط زوج‌ها داشته باشد. افرادی که با این چالش مواجه هستند، ممکن است احساساتی چون افسردگی، اضطراب و ناامیدی را تجربه کنند. یکی از علل این فشارهای روانی، انتظارات اجتماعی و خانوادگی است که احساس عدم کفایت یا سرزنش را در افراد تقویت می‌کند. بسیاری از زوج‌ها به‌دلیل ناباروری با فشارهای اجتماعی روبه‌رو می‌شوند و ممکن است احساس کنند در نقش‌های سنتی خود به‌عنوان والدین ناکام مانده‌اند. این احساسات به‌تدریج منجر به انزوای اجتماعی و کاهش کیفیت روابط عاطفی می‌شود.

از سوی دیگر، درمان‌های ناباروری به‌دلیل هزینه‌های بالا، طول دوره درمان و نتایج نامعلوم، خود منبعی از استرس برای افراد است. همچنین، تکرار آزمایش‌ها و درمان‌های گوناگون می‌تواند انرژی روانی فرد را تحلیل برده و امید به بهبود را کاهش دهد. در چنین شرایطی، حمایت روان‌شناختی و مراجعه به مشاوران متخصص برای کاهش اضطراب و ایجاد پذیرش در زوج‌ها بسیار مهم است. گروه‌های حمایتی و مشاوره‌های فردی یا زوجی می‌توانند به افراد کمک کنند تا احساسات خود را بهتر مدیریت کرده و از طریق تعامل با افرادی که شرایط مشابهی را تجربه می‌کنند، احساس همدلی و حمایت بیشتری داشته باشند.

 

نتیجه‌گیری

ناباروری می‌تواند زندگی افراد و خانواده‌ها را به‌طور جدی تحت تاثیر قرار دهد، اما خوشبختانه با رعایت برخی اصول و آگاهی از عوامل موثر، می‌توان شانس بروز آن را کاهش داد. پیشگیری از ناباروری نیازمند توجه به سلامت جسمی، روحی و سبک زندگی است؛ رعایت رژیم غذایی مناسب، مدیریت استرس و پرهیز از رفتارهای ناسالم همگی در این راه موثرند. همچنین انجام بررسی‌های پزشکی منظم و کنترل بیماری‌های مزمن نیز می‌تواند در کاهش عوامل ناباروری نقش بسزایی داشته باشد. با دسترسی به اطلاعات به‌روز و پیروی از راهکارهای پیشگیرانه، می‌توان از بسیاری از مشکلات ناباروری جلوگیری کرد و زندگی سالم‌تر و باکیفیت‌تری داشت.

 

سوالات متداول

۱. آیا ناباروری فقط مشکل زنان است؟

خیر، ناباروری می‌تواند هم در زنان و هم در مردان رخ دهد. حدود ۴۰ درصد از موارد ناباروری مربوط به مشکلات تولید مثلی در مردان است. به همین دلیل، در زمان بررسی دلایل ناباروری، هر دو شریک باید توسط پزشک متخصص ارزیابی شوند تا علت دقیق مشخص شود.

2. بهترین زمان مراجعه به پزشک برای درمان ناباروری چه زمانی است؟

به‌طور کلی، برای زنان زیر ۳۵ سال توصیه می‌شود پس از یک سال تلاش ناموفق برای بارداری به پزشک مراجعه کنند.

۳. آیا روش‌های طب سنتی می‌تواند به درمان ناباروری کمک کند؟

بله، برخی روش‌های طب سنتی ممکن است به بهبود شرایط باروری کمک کنند، اما این روش‌ها به تنهایی کافی نیستند.